چرا علی‌رغم اینکه مسواک می‌زنیم دندانمان پوسیده میشود
پوسیدگی پدیده ای‌ست که چندین عامل مختلف در بروز آن دخیلند و فاکتور بهداشت دهان نمی‌تواند به تنهایی در بروز یا عدم بروز آن تعیین کننده باشد. مثلا فاکتورهای ژنتیک و سیستم ایمنی در بروز پوسیدگی و مقاومت دندان‌های افراد مختلف در برابر پوسیدگی موثرند. از جمله عوامل دیگری که می‌توانند علی‌رغم مسواک زدن کافی، باعث بروز پوسیدگی شوند عبارتند از نوع رژیم غذایی، کاهش بزاق (میزان جریان و ترکیبات موثر آن)، عدم مصرف فلوراید و… مثلا افرادی که میان‌وعده‌های سرشار از کربوهیدرات (قندی) و نوشابه‌های گازدار مصرف می‌کنند، ریسک بالاتری برای ایجاد پوسیدگی دارند. افرادی که به علل مختلف دچار خشکی دهان می‌شوند (در موارد رادیوتراپی سر و گردن، بیماری‌های غدد بزاقی، داروها و استرس)، علی‌رغم بهداشت دهان مناسب، ریسک بالاتری برای ایجاد پوسیدگی دارند. در ضمن اینکه بهداشت دهان صرفا شامل مسواک زدن نیست و افراد بایستی حتما روزانه از نخ دندان هم استفاده کنند. نخ دندان با حذف پلاک بین دندانی مانع ایجاد پوسیدگی‌های بین دندانی که امروزه خیلی شایع هستند میشود. افرادی که دارای روکش، بریچ ، براکت ارتودنسی و پروتز پارسیل هستند، نیازمند رعایت دقیق‌تر و بیشتر بهداشت دندان هستند. - بسیاری از مردم در مراجعه به دندانپزشکی عنوان می‌کنند دندانی که بیست، سی یا چهل سال پیش درمان (ترمیم) کرده‌اند تا سال‌های سال در دهان آنها باقی مانده است اما درمان (ترمیم)ی که اخیرا انجام داده‌اند در مدت زمان کوتاه دچار مشکل شده است. چرا شاهد چنین اتفاقی هستیم؛ آیا مواد دندانپزشکی که در گذشته استفاده می‌شد کیفیت بهتری داشتند یا دندانپزشکان قدیمی از مهارت و تجربه بیشتری در انجام درمان‌های دندانپزشکی برخوردار بودند؟ نظر بنده بیشتر روی نوع تکنیک مورد استفاده برای ترمیم است و نه نوع ماده ترمیمی. در گذشته مواد ترمیمی مستقیم در دسترس، همگی فلزی بوند (طلا یا آمالگام)؛ و چون این مواد به دندان چسبندگی نداشتند، دندانپزشک موظف بود که برای استفاده از آنها از گیر مکانیکی استفاده کند و برای نیل به این هدف بایستی کاملا به هندسه حفره دندان مسلط می‌بود تا ترمیم در حفره قفل شده و خارج نشود. بنابراین تهیه حفره دقیق‌تر بود و علاوه بر آن این مواد حساسیت‌های تکنیکی کمتری در مقایسه با مواد هم‌رنگ دندان رایج امروزی داشتند؛ مثلا در حضور مقدار جزیی رطوبت در حین ترمیم، اتفاق ناخوشایندی در دراز مدت برای ترمیم نمی‌افتاد. امروزه با گرایش بیشتر دندانپزشکان و بیماران به مواد ترمیمی هم‌رنگ دندان، استفاده از این مواد رایج‌تر شده و البته این مواد حساسیت تکنیکی بالاتری دارند و چون تنها به واسطه نیروهای چسبندگی به دندان متصل می‌شوند (و نه گیر مکانیکی)، کوچکترین خطا باعث بروز حساسیت پس از درمان، عود پوسیدگی ، شکستگی یا خروج کامل ترمیم میشود. لذا دندانپزشکان امروزی مسئولیت سنگین‌تری برای رعایت تکنیک دقیق‌تر دارند و این خود مستلزم آموزش جامع‌تر در دانشکده‌های دندانپزشکی است. از طرفی وقتی یک دندان برای بار اول ترمیم میشود ، ناخودآگاه وارد سیکل ترمیم مجدد شده است؛ یعنی به مرور زمان و در اثر عوامل مختلف، این دندان کاندید تعویض ترمیم خواهد شد. در هر بار تعویض ترمیم، در بهترین حالت (عدم وجود هر گونه پوسیدگی زیر ترمیم قبلی)، کمی از نسج سالم برداشته میشود. البته این اتفاق کمتر رخ می‌دهد و اغلب پوسیدگی‌های ثانویه و درگیری بافت عصب دندان اتفاق می‌افتد و این خود با تغییر طرح درمان، بازهم نسج دندان را ضعیف‌تر خواهد کرد. در دندانپزشکی این قانون وجود دارد که هرچه نسج سالم باقی‌مانده در یک دندان بیشتر باشد، میزان بقای دندان و ترمیم روی آن بیشتر خواهد بود. لذا با توجه به توضیحات بالا، میزان بقای یک دندان با یک ترمیم کوچک قطعا بالاتر از یک دندان عصب‌کشی (درمان ریشه) شده با پست و روکش خواهد بود. - در بازار مسواک‌ها و خمیردندان‌های بسیار متنوعی وجود دارند که هر کدام مدعی‌اند ویژگی خاصی دارند و بابت همین ویژگی می‌توانند موثرتر عمل کنند. انتخاب نوع مسواک و خمیردندان واقعا چقدر در کیفیت بهداشت و سلامت دهان موثر است و مردم چه معیارهایی را برای این انتخاب باید مد نظر قرار دهند؟ نکته اولیه و مهمی که در مورد مسواک زدن باید به آن توجه شود؛ این است که هدف اصلی از مسواک زدن حذف کامل پلاک میکروبی از روی دندان و از داخل شیار لثه است. برای نیل به این هدف روش استفاده از مسواک خیلی مهم‌تر از نوع مسواک و خمیردندان است. مثلا خیلی‌ها فکر می‌کنند مسواک برقی حتما بهتر از مسواک دستی است، در حالی‌که اگر شخص روش درست مسواک زدن را بلد نباشد، مسواک برقی هم کار اضافه‌ای برای حذف پلاک برایش انجام نمی‌دهد. دومین نکته در انتخاب مسواک، سایز و میزان سختی موهای مسواک است. سایز مسواک بر اساس اندازه سر مسواک (قسمت مودار) تعیین میشود و هر فردی بر اساس اندازه دندان‌ها و فکش بایستی این سایز را انتخاب کند. در بچه‌ها و افرادی که در حین مسواک زدن دندان‌های انتهایی دچار حالت تهوع می‌شوند، مسواک‌های با سایز کوچک‌تر پیشنهاد میشود. در مورد سختی موی مسواک، به طور معمول نوع مدیوم (متوسط) پیشنهاد میشود و در موارد خاصی مثل بعد از جراحی لثه یا افراد دارای تحلیل لثه یا عادت مسواک زدن با فشار دست زیاد، نوع نرم پیشنهاد میشود. در مورد انتخاب نوع خمیردندان، مهم‌ترین توصیه من عدم استفاده مکرر از خمیردندان‌های سفید کننده است. مصرف گه‌گاه این نوع خمیرندان‌ها می‌تواند رنگ‌های بیرونی را از روی دندان حذف کند ولی مصرف مداوم آنها، به علت وجود مواد ساینده باعث سایش مینای دندان میشود. در واقع اسم این خمیردندان‌ها، معرف واقعی عملکرد آنها نیست و فقط می‌توانند رنگ‌های بیرونی ناشی از دخانیات و مواد غذایی رنگ‌زا را تا حدودی کم کنند و تقریبا اصلا اثر سفیدکنندگی بر بدنه دندان ندارند. در صورت استفاده مکرر و سایش مینا، فرد به طور عمدی لایه سفیدتر پوشاننده دندانش یعنی مینا را نازک می‌کند و در دراز مدت نه تنها دندان سفیدتر به نظر نمی‌رسد بلکه با نازک شدن مینا و نمایش زردی عاج زیر آن، دندان زردتر به نظر خواهد رسید. در اینجا لازم است که عنوان کنم که به هیچ عنوان از خمیردندان‌های زغالی استفاده نکنید؛ چون بیشترین میزان سایش در مینا را ایجاد می‌کنند. - ما به عنوان دندانپزشک چند نوبت مسواک در روز را برای بیمارانتان توصیه می‌کنید؟ به‌طور معمول به همه بیماران با ریسک کم تا متوسط یعنی آن‌هایی که در سه سال اخیر بیشتر از یک پوسیدگی جدید نداشته‌اند، دو بار مسواک زدن در روز توصیه میشود. اما بیشتر بیماران مراجعه کننده ریسک بالایی از بروز پوسیدگی دارند. به این بیماران، سه با مسواک در روز پیشنهاد داده میشود. البته یکی از این دفعات، حتما بایستی قبل از خواب باشد و این وعده مسواک اهمیت حیاتی دارد. چون در طول شب و در خواب، ترشح بزاق تا ده درصد ترشح روزانه کم میشود و این کاهش جریان بزاق در کنار حضور پلاک میکروبی، خود می‌تواند عامل تسریع کننده‌ای برای شروع برداشت مواد معدنی از روی دندان شود. - در مورد مسواک زدن صبحگاهی، مسواک زدن پس از بیدار شدن از خواب را توصیه می‌کنید یا پس از خوردن صبحانه؟ مسواک زدن قبل از خوردن صبحانه، با حذف میکروب‌ها و طعم ناخوشایند داخل دهان، باعث میشود با لذت بیشتری صبحانه بخوریم. از طرفی مواد قندی و اسیدی موجود در صبحانه در حضور پلاک میکروبی روی دندان، ریسک ایجاد پوسیدگی را افزایش می‌دهند. مسواک زدن قبل از صبحانه، پلاک دندانی را از بین می‌برد و فلوراید موجود در آن، از دندان‌ها در برابر قند و اسید محافظت می‌کند. همچنین از آنجایی که نوشیدن آب‌میوه برای بسیاری از مردم جزو برنامه صبحانه است، مسواک زدن بلافاصله پس از نوشیدن آب‌میوه باعث اروژن یا سایش مینا میشود. اگر هنگام صبحانه آب‌میوه مصرف می‌کنید، تا یک ساعت پس از آن مسواک نزنید. با علم به تمام موارد بالا، پیشنهاد بنده، مسواک زدن قبل از صبحانه است. - و حرف آخر شما؟ همیشه یادمان باشد که پیشگیری از بروز پوسیدگی بهتر از درمان آن است. این پیشگیری بایستی از زمان شروع حضور دندان‌ها در دهان انجام شود. از ۸-۶ ماهگی که دندان‌های شیری در دهان می‌رویند، دندان‌ها بایستی تمیز شوند. این کار ریسک پوسیدگی را در دهان فرد پایین می‌آورد و تعداد باکتری‌های عامل پوسیدگی را کمتر می‌کند. در صورت عدم رعایت بهداشت از این سن، باکتری‌های پوسیدگی‌زا در دهان آن فرد بیشتر و شرایط دهان اسیدی‌تر میشود و این باعث شروع و پیشرفت راحت‌تر پوسیدگی‌ها میشود. لازم به ذکر است که میکروب‌های پوسیدگی‌زای موجود در دهان نزدیکان کودک مثل پدر و مادر و حتی پرستار او، می‌توانند روی فلور میکروبی دهان او تاثیر بگذارند. لذا اگر والدین کودک، بهداشت دهانی خوبی داشته باشند و فاقد پوسیدگی باشند، علاوه بر اینکه همیشه الگوی رفتاری خوبی در زمینه بهداشت دهان، برای فرزندشان خواهند بود، مانع ورود میکروب‌های پوسیدگی‌زا به دهان فرزندشان نیز خواهند شد.
